دائرةالمعارف
معنی
[ ءِ رَ تُلْ مَ رِ ] (ع اِ
مرکب) آنسیکلوپدی حاوی العلوم. کتابی
حاوی مجموع معارف انسانی. فرهنگ فنون
و علوم. خلاصهٔ قابل فهمی از معارف بشری.
شاخه ای از اطلاعات علمی حاوی رشته ها و
زمینه های مختلف علمی در موضوعات
جداگانه و آن معمولاً ترتیب الفبایی دارد؛
مانند دائرةالمعارف بریتانیکا که نخستین بار
در ۱۷۶۸ م. انتشار یافت. دائرةالمعارف گاه
برشته های یک موضوع محدود است چون
دائرةالمعارف کاتولیک و جز آن.
{aتاریخچهٔ مختصر دائرةالمعارف نویسی:a}
دائرةالمعارف نویسی و یا گردآوردن معلومات
بشری در یک مجموعه تازگی ندارد، در قرن
پنجم میلادی شخصی بنام مارسیانوس
کاپلا معلومات آن روز بشر را که مجموعاً
هفت علم بود در یک مجلد مورد بحث قرار
داد و آن هفت علم عبارت بودند از: صرف و
نحو -جدل -معانی و بیان -هندسه -نجوم
- حساب -موسیقی. در قرن هفتم کتاب فقه
اللغه یا ریشه شناسی تألیف ایزیدور اسقف
اشبیلیه بمنزلهٔ دائرةالمعارفی بشمار میرفت.
نیز در قرن نهم سالمن (سلیمان) اسقف یک
فرهنگ عمومی تألیف کرد. در دورهٔ
سلطنت سن لوئی ونسان دوبووه بدرخواست شاه اثر نفیس خود راکه شامل
افکار نویسندگان مختلف بود تدوین کرد در
آغاز قرن هفدهم جدیت بیشتری در این باره
مبذول گشت چنانکه در ۱۶۰۶ پرفسوری
بنام ماتیامارتن طرح دائرةالمعارف کاملی
بریخت. هانری آلستد به سال ۱۶۲۰ م. در
حبرون دائرةالمعارفی در هفت مجلد منتشر
کرد سپس بیکن علوم انسانی را با روش
طبقه بندی علمی و متدیک خود آنچنان تنظیم
کرد که ثمر تخمی که کاشته بود در قرن بعد ببر
آمد و منتهی به تأسیس لغت نامهٔ بزرگ و
وسیعی در علوم و هنر گردید و با آثار خود
راه نویسندگان دائرةالمعارف را هموار
ساخت و در قرن بعد دائرةالمعارف یا فرهنگ
فنون و علوم، تألیف شامبر به سال ۱۷۲۸
در دو جلد در لندن منتشر گردید و همین امر
باعث گردید که در فرانسه دیدرو مصمم شد
تألیف شامبر را به فرانسه ترجمه کند ولی در
حین عمل برخورد که ممکن است کتابی
جامع تر از آن تدوین کرد و بر اثر این توجه
بتألیف دائرةالمعارف مشهور پرداخت و پس
از وی دالامبر دائرةالمعارف منظم را۱۷۵۱
تدوین کرد و آخرین جلد آن در سال ۱۸۳۲
م. منتشر گردید.
این اثر بسیار جالب محتوی ۱۶۶ جلد و ۴۰
اطلس و نقشه بود و بتعداد مطالب
دائرةالمعارفی مطالب اختصاصی داشت و
چند مقالهٔ آن از دائرةالمعارف دیدرو بعاریت
گرفته شده بود. در تنظیم این اثر عده ای از
دانشمندان شرکت داشتند از آنجمله: ویک
دازیر، کلوکه ، دوبنتون ، لاتری ،
لامارک ، کاترمر دو کنسی ، فورکروا،
وکلین ، لالاند و غیر هم.
دائرةالمعارفهای متعدد فرانسه که از آنها ذکر
توان کرد عبارتند از: دائرةالمعارف مردان
جهان (۱۸۳۳ -۱۸۴۵) ۲۲ جلد
دائرةالمعارف جدید (مدرن) (۱۸۴۶ -
۱۸۵۱). ۳۰ جلد و ۱۲ اضافی. و همچنین دو
مجموعهٔ با ارزش بنام دائرةالمعارف قرن
نوزدهم (۱۸۳۶ -۱۸۵۹ م.) در ۷۵ جلد و
دائرةالمعارف بزرگ (۱۸۸۵-۱۹۰۲ م.) در
۳۱ جلد. از مجموعه های وسیعی که بر اثر
بسط و ازدیاد مطالب مختلف دائرةالمعارفی
قدر و قیمت بسزائی یافته و بنام فرهنگ
(دیکسیونر) معروف شده باید دیکسیونر
بزرگ پیرلاروس و دیکسیونر مکالمه را نام
برد. حال که از فرهنگ ها (دیکسیونر) ذکری
به میان آمد باید توجه داشت که فرهنگ ها و
یا لغت نامه های اختصاصی چندی نیز وجود
دارند که از آن جمله اند لغت نامهٔ ادبی،
فرهنگ دینی، لغت نامهٔ کشاورزی، لغت نامهٔ
فلسفی، لغت نامهٔ موسیقی و لغت نامهٔ طبی و
غیره. دائرةالمعارف های انگلستان که شایان
ذکرند عبارتند از: اثر ویلیام سمیلی ۱۷۷۱
لندن. و اثر دلاردنر (۱۸۲۹-۱۸۴۶) در
۱۳۲ جلد و مخصوصاً دائرةالمعارف بزرگ
بریتانیا یا لغت نامهٔ هنرها و علوم و ادبیات زیر
نظر عده ای از پروفسورهای دانشمند
انگلستان: سپنسر باینس و ربرتسون
سمیت چاپ اول به سال ۱۷۷۱ در ۳ جلد
و چاپ چهاردهم به سال ۱۹۲۹ در ۲۴ جلد.
در آلمان دایرةالمعارف عمومی از ارش دو
گروبر (۱۸۱۸ به بعد) در ۱۶۷ جلد. از آثار
بزرگ محتوی ادبیات آلمان اثر بروکهاوس
است در سال ۱۷۹۶ که چند بار تجدید چاپ
شده و چاپ ۱۹۰۱ -۱۹۰۳ آن در ۱۶ مجلد
انتشار یافته است. دائرةالمعارف دیگری که
در سالهای (۱۸۴۰-۱۸۵۲) در ۴۶ مجلد
منتشر شد و بالاخره از اینگونه
دائرةالمعارفهای با ارزش بسیار در آلمان
انتشار یافته است که بعضی از آنان محتوی
اطلاعات ذیقیمتی می باشند. در اسپانیا
دایرةالمعارف اروپا و آمریکا که از سال
۱۹۰۵ تا ۱۹۲۸ انتشار یافت در ۵۹ جلد. در
ایتالیا دائرةالمعارف جدید از سال ۱۸۷۵ تا
۱۸۸۸ در ۲۱ جلد انتشار یافت و در سال
(۱۸۸۹-۱۸۹۹) پنج جلد تکمیلی آن هم
منتشر شد. در روسیه (سن پطرزبورگ)
دایرةالمعارف روسی در سال
(۱۸۹۱-۱۹۰۴) در ۸۲ مجلد و ذیل
آن(۱۹۰۱ تا ۱۹۰۷) در ۴ مجلد منتشر شد و
دومین طبع دائرةالمعارف عظیم شوروی در
۵۲ جلد به سال ۱۹۶۰ بپایان رسیده است. در
لهستان از ۱۸۶۸ به بعد دائرةالمعارفی منتشر
گردید در ۳۰ جلد. از میان این دایرةالمعارفها
دایرةالمعارف کاتولیک را که به انگلیسی و در
نیویورک به سال (۱۹۰۷-۱۹۱۴) در ۱۶
مجلد انتشار یافته و دایرةالمعارف یهود که
آنهم در ۱۲ مجلد و در سالهای
(۱۹۰۱-۱۹۰۶) در نیویورک انتشار یافته و
بالاخره دائرةالمعارف اسلامی که در سال
۱۹۱۳ تا بعد از جنگ اول جهانی منتشر
گردیده است (واکنون مشغول تجدید طبع آن
هستند) باید ذکر کرد. اما فکر نوشتن
دائرةالمعارف در اسلام ظاهراً از اواخر قرن
سوم پیدا شده است و شاید رسائل اخوان
الصفا را بتوان جزء دائرةالمعارفهای
اختصاصی بشمار آورد. الفهرست ابن ندیم
(قرن چهارم). احصاءالعلوم فارابی (قرن
چهارم). جامع العلوم امام فخررازی معروف به
ستینی (قرن ششم). صبح الاعشی تألیف
قلقشندی (قرن هفتم). نهایةالارب نویری
(قرن هفتم). محاضرةالابرار و مسامرةالاخیار
فی الادبیات و النوادر و الاخبار محیی الدین
عربی (قرن هفتم) و نزهةالقلوب حمداللََّه
مستوفی (قرن هشتم) و همچنین مقدمهٔ ابن
خلدون (قرن هفتم و قرن هشتم هجری)
(دائرةالمعارفی که از اغلب علوم متداولهٔ آن
عصر بحث می کند) و نیز ستینی زمخشری و
درةالتاج قطب الدین محمود شیرازی (قرن
هشتم) و نفایس الفنون محمدبن محمود آملی
(قرن هشتم) مدائن العلوم استرآبادی (دورهٔ
قاجاریه) و دستورالعلماء تألیف عبدالنبی
احمد نگری و مطلع العلوم و مجمع الفنون
تألیف واجد علی و کشاف اصطلاحات الفنون
تهانوی را باید از این قبیل دانست. اما در
اسلام دائرةالمعارفی که همین نام نیز داشته
باشد مربوط بقرن سیزدهم و چهاردهم هجری
و عبارتست از دائرةالمعارف بستانی (سابقاً
۱۱ جلد آن نشر شده و اخیراً نیز بطبع جدیدی
از آن اقدام شده است) و دائرةالمعارف
فریدوجدی (در ۱۰ جلد). اما از اینهمه جز
نزهةالقلوب و مدائن العلوم و نفایس الفنون و
درةالتاج و مطلع العلوم بقیه به زبان عربی
تألیف شده است. در عصر حاضر نیز
دائرةالمعارفهایی در ممالک مختلف اسلامی
در کار تدوین و تألیف و نشر است از قبیل
کتاب حاضر (لغت نامه) و دائرةالمعارف آریانا
(افغانستان) و دائرةالمعارف اسلامی (ترجمهٔ
عربی) و دائرةالمعارف اسلامی (ترجمهٔ اردو)
و جز آن.