[ خَ فَ ] (اِخ) مصطفی بن عبداللََّه، کاتب چلبی، معروف به حاج خلیفه، از مورخین بزرگ ترک مستعرب مائه یازدهم است. مولد وی، ماه ذی القعده سنهٔ ۱۰۱۷ هـ . ق. بقسطنطنیه بوده است. در ۱۴ سالگی بخدمت سلاحداری، که پدر او نیز این کار داشت مشغول شد و در همین وقت چون شاگردی بدیوان محاسبات آناطولی (آناطولی محاسب قلمی) در آمده و در سنهٔ ۱۰۳۲ نظارت خراج را در بلاد روم عهده دار شده است. از سال ۱۰۳۳ تا سال ۱۰۴۵ هـ . ق. پیوسته با سپاهیان ترک، در سرحدات آناطولی بود به این ترتیب که در اواخر سنهٔ ۱۰۳۳ بجنگ اباظه پاشا، که سر از اطاعت باب عالی باز زده بود، پرداخت و در سنهٔ ۱۰۳۵ در محاصرهٔ بغداد (۱۱ صفر تا ۷ شوال سنهٔ ۱۰۳۵)، علیه ایرانیان، شرکت کرد. و پس از آن در جنگ دوم (از اول محرم تا ۱۶ ربیع الاول سنهٔ ۱۰۳۷) و جنگ سوم (از ۶ تا ۲۲ محرم ۱۰۳۸) با اباظه پاشا، یعنی محاصرهٔ ارضروم، شرکت کرد و در اواخر ربیع الثانی سنهٔ ۱۰۳۸ به استانبول بازگشت. پدر وی در ذی القعدهٔ سنهٔ ۱۰۳۵ در موصل در گذشت. و حاجی خلیفه از این هنگام سمت نظارت دیوان سپاهیان سوار (سواری باش مقابله قلمی) یافته است و هم درماه شوال سنهٔ ۱۰۳۸، با سپاهیانی که بفرماندهی وزیر خسرو پاشا، برای جنگ با ایرانیان میرفتند، برفت و جنگ همدان (اواخر سنهٔ ۱۰۳۹) و محاصرهٔ بغداد (از ۲۲ صفر تا ۸ ربیع الاول سنهٔ ۱۰۴۰) را بدید و در اواخر سنهٔ ۱۰۴۰ به قسطنطنیه بازگشت. و عاقبت جنگ بزرگی را که بین ترکان و ایرانیان روی داد و سپهسالاری لشکر ترک با شخص سلطان مراد بود، و از سنهٔ ۱۰۴۳ تا سنهٔ ۱۰۴۵ هـ . ق. ادامه داشت، درک کرد و در زمستان سنهٔ ۱۰۴۳ که لشکریان بحلب بودند، حاجی خلیفه به زیارت کعبه شتافت و ضمناً کتابخانه های بزرگ را دیدن کرد و در ماه رجب سنهٔ ۱۰۴۵ به استانبول بازگشت و به مطالعه و تألیف پرداخت و در سنهٔ ۱۰۵۵ جنگ اقریطش را نیز بدید و در همین سال (۱۰۵۵) از کار بر کنار شد و پس از سه سال، به مساعدت طرفداران خود، با منصب و لقب «خلیفه» بکار خود مشغول شد و از این هنگام به «حاجی خلیفه» معروف گردید. آثار وی بترتیب تاریخ تألیف بدین قرار است: ۱ -فذلکه. کتاب مختصری است بزبان عربی و شامل تاریخ تقریباً ۱۵۰ سلسله. این کتاب خلاصه ای است از کتاب جنّابی با اضافاتی از مؤلف، و تاریخ تألیف آن سنهٔ ۱۰۵۱ هـ . ق. است. ۲ -حاشیه ای بر تفسیر بیضاوی که آن را بسال ۱۰۵۲ هـ . ق. نوشته است. ۳ -شرحی بر محمدیهٔ علی فوشچی منجم، که آن را بپایان نرسانده و اکنون در دست نیست. ۴ - جامع المتون، مشتمل برسی متن از متون معتبره و خود مؤلف بار دیگر دوازده متن آن را انتخاب و «مختصر جامع المتون» نامیده است و تاریخ تألیف آن معلوم نیست و چون در جلد اول کشف الظنون نام این کتب آمده باید گفت مسلماً پیش از سنهٔ ۱۰۶۴ هـ . ق. که سال اتمام ترتیب جلد اول کتاب مزبور است تألیف شده است. ۵ -تقویم التواریخ، کتابی است بزبان ترکی و چنانکه خود مؤلف، در کشف الظنون گوید نتیجهٔ کتب تاریخ است و آن را در دو ماه از ماههای سال ۱۰۵۸ هـ . ق. مسوده کرده است و تواریخ معموله را در آن آورده و وقایع را در جدولهائی ذکر کرده و آن را در دو نسخه، که یکی سه کراسه و هر صفحه از آن شامل ۵۰ سال است و دیگری ده کراسه و هر صفحهٔ آن شامل ۲۰ سال است قرار داده. و این کتاب فهرست مانندی است برای کتب تاریخ، و بخصوص کتاب فذلکهٔ سابق الذکر مؤلف. مقدمه و خاتمهٔ جامع المتون بترکی و خود کتاب بفارسی است. ۶ -جهان نما (نسخهٔ اول). کتابی است بزبان ترکی در هیئت و جغرافیا. چنانکه خود مؤلف در کشف الظنون گوید این کتاب دو قسمت است: یکی دریاها، و صور آنها، و جزائر. و دیگری خشکی، اعم از شهرها و نهرها و کوهها و مسالک و ممالک آن. این کتاب بترتیب حروف هجا و شامل اکتشافات جغرافیائی بعد از سدهٔ نهم میباشد. تاریخ تألیف جهان نما سنهٔ ۱۰۵۸ هـ . ق. است و حاجی خلیفه آن را به نام سلطان محمد رابع کرده است. ۷ -سلم الوصول الی طبقات الفحول، کتابی است بزبان عربی، در ترجمهٔ احوال بزرگان. جلد اول این کتاب در سال ۱۰۶۱ و ۱۰۶۲ هـ . ق. پاکنویس شده است. ۸ - تحفةالاخیار فی الحکم و الامثال والاشعار. کتابی است شامل پند و امثال و مرتب بترتیب حروف هجا و تاریخ تألیف آن ۱۰۶۱ یا ۱۰۶۳ هـ . ق. است. ۹ -کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون. دائرةالمعارفی است بزبان عربی، در نام کتابهای فارسی و عربی و ترکی تا زمان مؤلف و شامل تعریفاتی است از علوم مختلفه. حاجی خلیفه در تألیف این کتاب بیست سال وقت صرف کرده است و جلد اول آن در سال ۱۰۶۴ هـ . ق. بپایان رسیده است. این کتاب بهمت فلوگل، از سال ۱۸۳۵ تا سال ۱۸۵۸ م. در لیپزیک، با ترجمهٔ لاتینی، در هفت مجلد، و بسال ۱۲۷۴ هـ . ق. در بولاق مصر، در دو مجلد، و در سنهٔ ۱۳۱۱ هـ . ق. در استانبول، در دو مجلد، و اخیراً نیز در استانبول، در دو جلد، بطبع رسیده است. ۱۰ -لوامع النور فی ظلمة اطلس مینور. ترجمه ای است بزبان ترکی از اطلس مینور که در سنهٔ ۱۶۲۱ م. در آرنهم بطبع رسیده. و تألیف آن در سنهٔ ۱۰۶۴ و ۱۰۶۵ هـ . ق. پایان رسیده است. ۱۱ - جهان نما. (نسخهٔ دوم)، کتابی است در هیئت، بزبان ترکی، مؤلف در این کتاب آثار جغرافی دانها و نقشه کشهای اولی اروپا از قبیل: اُرْتلیوس و ژرار مرکاتور و کلووریوس را اساس کار خود قرار داده است. ۱۲ -ترجمه ای از تاریخ خالکو کندیلاس بیزانسی، نویسندهٔ مائهٔ شانزدهم. ۱۳ -رونق السلطنه. ترجمه ای است در باب تاریخ قسطنطنیه. ۱۴ -ترجمهٔ فذلکه بزبان ترکی. ۱۵ -الالهام المقدس من الفیض الاقدس. ۱۶ -دستورالعمل فی اصلاح الخلل، رساله ای است در باب اصلاحات مالی، که آن را در سال ۱۰۶۳ هـ . ق. تألیف کرده است. ۱۷ -رجم الرجیم بالسین والمیم. ۱۸ و ۱۹ و۲۰ -مجموعهٔ تاریخی و ادبی در سه دفتر که خلاصهٔ سیصد تألیف است. ۲۱ - فذلکةالتواریخ. کتابی است بزبان ترکی و دنبالهٔ فذلکه است و شامل تاریخ آل عثمان از سنهٔ ۱۰۰۰ هـ . ق. تا اوائل سنهٔ ۱۰۶۵ هـ . ق. این کتاب از سال ۱۲۸۶ تا سال ۱۲۸۷ هـ . ق. در استانبول بطبع رسیده است. ۲۲ - تحفةالکبار فی اسفار البحار. تاریخی است در باب جنگهای دریائی ترکیه که در سنهٔ ۱۱۴۱ هـ . ق. در استانبول بطبع رسیده و جیمز میچل آن را به انگلیسی ترجمه کرده و در سنهٔ ۱۸۳۱ م. در لندن بطبع رسیده است. ۲۳ -میزان الحق فی اختیار الاحقّ که تألیف آن را در ماه صفر ۱۰۶۷ هـ . ق. به پایان رسانیده است. حاجی خلیفه تا زمان ابراهیم پاشا داماد حیات داشته است وفات او در ۱۷ ذی الحجهٔ سنهٔ ۱۰۶۷، در حدود پنجاه سالگی است. رجوع به کشف الظنون چ ۱ استانبول ج ۱ ص ۳۲۱ و ۳۸۴ و ۴۱۴ و قاموس الاعلام ترکی ج ۵ ص ۳۸۰۶ و ۳۸۰۷ و الاعلام زرکلی ج ۳ ص و ۱۰۴۲ و معجم المطبوعات ستون ۷۳۳ و ص ۱۴۵۹ و اکتفاء القنوع بماهو مطبوع ص ۷ و ۵۰ و ۱۴۷ و ۳۶۶ و ۳۷۴ و ۳۷۷ و ۳۷۸ و دائرة المعارف اسلام ج ۲ ص ۲۱۷ و ۲۱۸ شود.